En önemli değişim ve caminin benzersiz güzellikteki muhteşem mihrabı, II. Hakem (961-976)  zamanında yapılmıştır. Diğer camilerde mihrap duvarda açılmış niş içinde iken Kurtuba Ulu Camiinde oda şeklinde yapılmıştır, odanın zemini altıgen biçimli, köşelere denk gelen duvar da at nalı şeklinde süslemeler yerleştirilmiş küçük bir mekandır. Asıl özelliği istiridye motifiyle bezeli kubbeli  tavanıdır. Sekizgen yapılı tavanın kasnaklarını çepeçevre kufi yazılar süsler. Mihrap kemeri sağlı sollu biri mavi diğeri pembe iki çift sütun üzerine oturtulmuştur, bu sütunların üzerindeki her biri üç boğumlu oylumlu kemerler olağanüstü taş işçiliklidir. Mihrap üzeri ve tavanında kullanılan mozayikler, Bizans’ın başkenti Kostantinopolis’ten gelmiştir. II.Hakem’le dostluk ilişkileri içinde olduğu devrin Bizans İmparatoru Nikeforos, gemilerle 320 ton cam parçasını mozayik işçisi ustalarla birlikte Kurtubaya göndermiştir. Endülüs sanatı, Abbasi ve Bizans sanatı ile uyum sağlayarak bu eşsiz sanat eseri ortaya çıkmıştır. Mihrap kemerinin hemen üzerinde sarı zemin üzerine lacivert renkte Naşr suresinin son ayeti yazılmıştır. Onun üzerinde mihrabı çevreleyen kobalt mavisi zeminde altın varakla yazılı iki sıralı ayrı bir tezhip bulunur. Mihrabın kubbesindeki süslemelerde geometrik bir düzen içinde yerleştirilmiş çiçek ve bitki motifleri, bunları birbirine bağlayan simetrik kuşaklar, dallar ve gövdeler bulunur, renk olarak kırmızı mavi yeşil en çok ta altın sarısı kullanılmıştır. Mihrabın iki yanında benzer stilde ama daha sade yapıda bronz kapılı iki bölüm daha vardır. Bunlardan soldaki Beyt-ül Mal odasıdır, burada genellikle cami aydınlatması olarak kullanılan mumlar zeytinyağı kokulu tütsüler, bazı kutsal emanetler ile ilk dört sayfası Hz.Osman’ın el yazması ve üzerinde onun kan izleri olan kuran-ı kerim konmuştur. Kutsal emanetler her Ramazan ayının 27.gecesi (Kadir Gecesi) oradan çıkarılarak halkın huzuruna sunulurmuş. Hıristiyanlar zamanında bu oda kardinalin dua odası olarak düzenlenmiştir. Mihrabın sağındaki Sebat odası, Maksura bölümü olarak, halifenin ve diğer yöneticilerin namaz kılması için ayrılmıştır. Süslü bir kapı ile saraya giden yola açılır. Bu anlamda Maksura, Osmanlı sultanlarının camilerdeki hünkar mahfili vazifesini görür. Hazırlanışı yedi süren, fildişi, değerli taşlar abanoz ağacı, altın çiviler kullanılarak yapılan ve ahşap işçiliğinin benzersiz örneği olarak belirlenen minberden bugün için hiçbir iz yoktur. Cami içindeki Doğu-Batı rüzgârlarının ayarlanması ile akustiği son derece mükemmeldir. Kurtuba Camii başkentte oluşu nedeniyle devletin merkez camisiydi, hükümdarlar Cuma hutbesini burada verirler, yeni devlet başkanları için orada biat olunur, cihat kararları gibi önemli olaylar onun minberinden ilan edilirdi. Avlusunun batı kanadında yer alan revaklar altında Yaz günleri İbn-i Rüşd gibi bilginler talebelerine ders verirdi, bazen de şehrin kadısı küçük anlaşmazlık davalarında tarafları dinleyip hemen karara bağlardı. O dönemde 113 avize içinde binlerce kandilin yanması için yılda 20 ton zeytinyağı kullanılır, havanın kokulandırılması için ödağacı, amber yakılırdı.

1236 yılında Kastilya kralı III.Ferdinand El-Santo Kurtuba’yı işgal edince, kendilerinin kutsal bir gününe denk getirip kardinal ve papazları yanına alarak  Ulu Camiye gelir mihrabın önünde küçük bir şapel yapılarak dua eder camiyi kilise olarak St.Marie Majeure adıyla takdis eder, ancak herhangi  yapısal değişikliğe gitmez. 14.yy başlarında törenler için mihraba yakın Capilla Real daha sonra da Hıristiyan tebasındaki Müslüman mimarlara müdejar mimari stili ile caminin bütünlüğüne sadık kalınarak aynı işçilik tarzıyla Capilla Villaviciosa adıyla küçük kilise yapılmış. Yanı sıra kilisenin yanındaki koridorların ahşap tavanları sökülerek, taş işçiliği ile yeniden yapılandırılmıştır. Caminin 19 giriş kapısı, üçü dışında kapatıldı. 1523 yılında Cordoba Ruhaniler Meclisi Ulu Caminin ortasına katedral inşa kararını aldı. Bu sırada tüm Avrupada Rönesans çağının en parlak dönemi yaşanmaktadır. Bunun için imparator V.Carlos’tan özel izin alınarak mihraba paralel koridordaki 63 sütun yıkılarak Doğu-Batı yönünde kilise inşa edilmeye başlanır. Mevcut minarenin üzerine kare planlı iki katlı çan kulesi ilave edilir. İlk katta 8 kilise çanı ikinci katta sadece önemli dini günlerde kullanılan büyük çan yerleştirilmiştir, kulenin zirvesine Aziz Rafael’in heykeli dikilmiştir. Katedralin yapım süresi, caminin ihtişamını gölgede bırakma isteyen kardinallerin dini baskısıyla, daha sonra gelen hükümdarlar tarafından üç kuşak mimarın farklı mimari tarzlar kullanmasıyla 2.5 asra yakın sürer. Katedrale açılan koridorlarda ve kemerlerdeki değişiklilerden başka, içinde son derece değerli taş ve mücevherlerle bezeli heykelleri, tabloları dini objeleri barındıran sekizgen köşeli müze,  çepeçevre 30 kadar çeşitli azizlere adanmış şapel yapılır. Ana altarın karşısında 1766 da Sevilla’lı heykeltıraş Duque Cornejo imzalı, ağaçlarının Amerika’dan getirildiği koro bölümün yapılmasıyla inşaat tamamlanır.

Bu mimari şaheser, sadece İslam medeniyetinin değil Dünya mimarlık tarihinin günümüze kadar ayakta kalabilmiş eşsiz eserlerinden biri. Gezerken, doğrusu cami ve katedralin bir arada olmasının rahatsızlığını yaşamadım. Birinci sebep, Kurtuba Ulu Camisinde, hıristiyan istilasından sonra inşa edilen kilise ve şapellerdeki gösteriş ve süslemeler ne kadar iddialı yapılmışlarsa da, mihrabın o  muhteşem güzelliğini asla gölgede bırakamamış. Ayrıca, her fetih hareketinden sonra farklı dinlere ait ibadethanelerde yapılan değişikleri pek çok ulus uygulamış, nasıl ki, Fatih İstanbul’u fethettikten sonra Ayasofya’yı camiye çevirmiş, ondan sonra gelen padişahlar da yaptıkları ilavelerle günümüz  kültürel zenginliği yaratmışlarsa, keza Budapeşte deki Matthias Kilisesi, Kanuni’nin, Buda’yı fethedip  şükür namazı kılmasından sonra, bir buçuk asır cami olarak hizmet vermişse, Kurtuba Ulu Camisinin İspanyollaca La Mesquita kilisesi olarak kullanılmasını yadırgamamak lazım diye düşünüyorum.İçinde 1.5 saat kaldığım camiyi, kapanma zamanı geldiğinde istemeye istemeye gözüm arkada terk ederken, hala bir çok detayı göremememin burukluğunu yaşıyordum. Otelimize döndüğümüzde, sabahki ilgisiz karşılanmamızın aksine odamızı, yasemin çiçeği kokulu, pırıl pırıl tertemiz bulduk, biraz dinlenip günün yorgunluğunu giderdikten sonra sokağımızdaki cafe restoranlardan birinde İspanyol melodileri eşliğinde akşam yemek işini halledip ertesi sabah erken kalkarak, Granada ya gidecek tren saatine kadar, Cordoba’nın dar sokaklarına açılan tarihi avlularını, kapılarını, ahşap kafesli pencerelerini, fotoğraflama planı için otelimize döndük.