Bosna-Hersek'e devam ediyoruz...Pazar gününün öğleden sonrasını da, Mostar'ın yakınındaki birkaç yeri gezerek geçirdim. İlki, Blagaj ('Blagay' diye okunur) yakınındaki 16. yüzyılda Mostar Müftüsü olan Ziyaeddin Ahmed İbni Mustafa tarafından yaptırılan ve içinde Hacı Bektaşı Velî'nin müritlerinden Sarı Saltuk'un türbesinin de bulunduğu (Anadolu ve Balkanlarda 12 türbesi bulunmaktaymış) tekkeydi. Bir Türk turizm firması tarafından 33 yıllığına devralınmış ve restore edilmiş olan ve -nedense- Alperenler Tekkesi olarak adlandırılan bina, Neretva'nın kollarından biri olan Buna Nehri kıyısında bulunuyor. Aslında, nehrin kıyısı değil de, 'başı' demek daha doğru olur. Bulunduğu yer, Buna'nın doğduğu ya da yeryüzüne ilk ulaştığı mağaranın hemen girişinde. Mağaradan çıktığı noktada buz gibi ve tertemiz olan suyu, çevresine kurulmuş restoranlardaki garsonlar, ellerindeki sürahiyi nehre daldırıp doldurarak sofraya getiriyorlar.
Yeni adıyla Alperenler Tekkesi...
Biraz daha güneydeki Počitelj ('Poçitel' okunuyor) ise ikinci durağım. Savaş sırasında ağır hasar alan, Boşnak nüfusunun büyük kısmı göçeden Počitelj, İngiliz York ve Saraybosna Üniversiteleri'nin girişimi ile yok olmakta olan tarih mirasları listesine alınıp, acil müdahale ile kurtarılmış. Şu anda, Şişman İbrahim Paşa Camii (ya da Hacı Alija Camii), Medresesi ve Hanı ile, hamamı ve saat kulesi ile, Gavrankapetanović harem ve selamlığı ile ve tüm eski Osmanlı mimarîsi ile eskisine benzetilerek yenilenmiş halini görebiliyorsunuz.
Počitelj. Solda Şişman İbrahim Paşa Camii, sağ yukarıda saat kulesi, ortada Gavrankapetanović harem ve selamlığı.
Türk bayrağı da eksik değil hani...
O günkü son uğrağım ise Kravice Şelalesi'ydi. Trebižat Nehri üzerindeki Kravice, yaklaşık 25m yükseklikte, yarım daire şeklinde bir setten aşağıya dökülüyor.
Saraybosna (Sarajevo) ve Srebrenica
4 Haziran Pazartesi günü sabah Mostar'dan ayrıldım, başkent Saraybosna'ya doğru. Yol Konjik'ten geçiyor. Aslında şehri gezmek değil amacım. Ancak, II: Dünya Savaşı sırasında Alman uçakları tarafından bombalanarak yıkılan ve sonradan iğreti şekilde 'onarılan' Konjik Köprüsü'nün yeni halini görmek istiyorum. Konjik Köprüsü, Sultan IV. Mehmet'in fermanıyla inşa edilmiş ve 1682'de tamamlanmış. Eski köprünün yıkılması ardından yapılan iğreti köprü ise kaldırılıp, TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı) desteğiyle ve ER-BU İnşaat tarafından orijinal haliyle yenisi yapılmış; hani Mostar Köprüsü'nü de yapan firma...
Konjic ve Köprüsü...
Konjicli kızlar objektifime poz veriyorlar...
Saraybosna'ya girmeden önce, 'tünel'e yakın geçiyorum; önce orayı görmeliyim. Tüneli anlatayım, size. 1990'lardaki o meşum savaşa geleceğim, yine. Saraybosna Sırplar tarafından kuşatılmıştır. Batıdaki havaalanı ise, Birleşmiş Milletlerin nahif koruması altındayken bile, Sırplar'ın tacizlerinden kurtulamamaktadır. Bu yüzden, Saraybosna'nın dış dünyayla tüm bağlantısı kesik durumdadır. Şehrin batısındaki ve havaalanından sonraki Butmir bölgesi Bosnalı Müslümanlar'ın kontrolündedir. Butmir'e gelen yardım malzemesi ve askeri malzeme ile, Saraybosna'dan kaçmak isteyen insanların ulaşımını gerçekleştirmek ve Birleşmiş Milletler tarafından uygulanan silah ambargosunu 'delmek' için, aradaki Sırp kontrolü ve tehdidi altındaki bölgeyi geçmenin en uygun yöntemi olarak, havaalanının da altından geçecek bir tünel kazılmasına karar verilir. Butmir bölgesinde bir ev tespit edilir. Ocak 1993'te başlayan kazı çalışmaları yaklaşık 6 ayın sonunda tamamlanır. 960m uzunluğundaki tünel kullanıma hazırdır. Ağır malzemelerin taşınması için kullanılacak minik vagonlar için raylar döşenir. Tünelden, savaş boyunca onbinlerce ton yardım malzemesi ve askeri malzeme geçirilir. Yine binlerce kişi bu tünelden şehre girer ya da şehirden çıkar. İşte bu tünelin başlangıç yeri olan ev şu anda müze. Tünelin, sağlam kalan ilk 20m'lik kısmını da görebiliyorsunuz, o müzede. Ben de oradaydım.
Tünelin başlangıcındaki ev...
.. ve tünelin baş kısmı.
Saraybosna'da, Žika'nın tavsiye ettiği bir hostelde kalacağım, şehrin merkezinde. Ancak, arabayı parkedeceğim yer olarak gösterilen yakındaki lüks otelin park yeri, Avrupa standartlarında bir fiyat 'sunuyor'. Eh, sonunda burası da Avrupa değil mi?
Kafe ve restoranlarla dolu sokakların bulunduğu sokaklara attım kendimi, hostele yerleştikten sonra. Sonra da Saraybosna'yı dolaşmaya çıktım.
Oslohodenja Meydanı'nda satranç oynayanlar... Arkada da Ortodoks Katedral'i.
Saraybosna'nın sokakları kafelerle dolu...
Salı sabahı Saraybosna'dan ayrıldım. Şehirden Vlasenica istikametine, doğuya doğru giden yola saptıktan kısa bir süre sonra, Sırp Cumhuriyeti'ne (Republika Srpska) girdiğinizi gösteren tabelâ çıkıyor karşınıza. Bosna-Hersek'in ilk bölümünde bahsetmiştim; bu, Bosna-Hersek sınırları içerisinde yer alan ve ülkenin %49'unu oluşturan Sırp Cumhuriyeti. Yani, asıl Sırbistan'la karıştırmayın.
Gazi Hüsrevbey Bedesteni (ya da 'Bezistan). Gazi Hüsrev Bey, Boşnak bir babadan ve anne tarafından da Sultan II. Beyazid'in torunu. 1536-41 yılları arasında Bosna sancakbeyliği yapmış. Bedesten, şimdi hediyelik eşya satıcıları ile dolu bir çarşı haline gelmiş.
Bakırcılar çarşısı, ya da Baščaršija ('Başçarşiya' okunur).
Srebrenica Saraybosna'ya 140km kadar uzaklıkta, Sırp Cumhuriyeti sınırları içerisinde yer alıyor. Sırbistan sınırına, dolayısıyla sınırı oluşturan Drina Irmağı'na yaklaşık 10km uzaklıkta. Adı 'gümüş madeni' anlamına geliyor(muş); yakın çevresindeki madenlerden dolayı verilmiş. Sonuçta bir maden ve endüstri yerleşimi, Srebrenica. Sırp bölgesinin, Drina Irmağı'nın oluşturduğu bu vadisinde Müslümanlar çoğunlukta yaşarmış. Srebrenica'da da nüfusun %75'ini oluştururmuş Müslümanlar, savaştan hemen öncesine kadar. Daha sonraki birkaç yıl içerisinde şehirde ve civar köylerdeki Müslüman nüfus katlanmış. Sebep, Drina Vadisi'ndeki diğer Müslüman yerleşimlerinde Sırplar'ın uyguladığı etnik temizlik amaçlı yıldırma ve kaçırma faaliyetleri. 'Faaliyet' derken, yalnızca korkutmaktan bahsetmiyorum; kaçırıp öldürmeye kadar varan zulüm uygulanırmış.
Kovači şehitlik ve mezarlığı. 1992-95 yılları arasında süren Sırp kuşatmasında 10,500'den fazla -çoğu Bosnalı Müslüman- Saraybosnalı, ya bombardıman, ya da Sırp keskin nişancılarının açtığı ateş sonucu hayatını kaybetmiş.
Srebrenica'nın UNPROFOR (United Nations Protection Force- Birleşmiş Milletler Koruma Kuvveti) tarafından silahlardan arındırılmış(!) ve koruma(!) altında olması nedeniyle, Vadi'den kaçan Müslümanlar buraya ve çevresindeki köylere sığınmış. Bu yüzden Müslüman nüfusta hızlı ve ciddi bir artış kaydedilmiş, kısa süre için. Uzun sürmemiş bu durum. Sırbistan'la Sırp Cumhuriyeti arasındaki bu bölgenin Müslümanlar'dan arındırılması için dayanılmaz bir istek duyan Sırbistan Cumhuriyeti yönetimi, bölgedeki ordu birlikleri ve paramiliter güçleri, Srebrenica'nın 'temizlenmesi' için kullanmaya karar vermiş. Şehrin savunması ile görevli Bosna-Hersek hükümet birliklerinin, UNPROFOR'un isteği doğrultusunda, zaten yetersiz olan silahlarını teslim etmeleri ile iyice çaresiz duruma düşmeleri; bölgedeki 'koruyucu' görevi ifa edecek olan birkaç yüz kişilik zayıf ve aciz Hollandalı UNPROFOR birliğinin Sırp güçlerinin baskısı altında kontrol noktalarını terk etmek zorunda kalmaları; Birleşmiş Milletler'in, daha önceden Sırp güçleri tarafından esir alınmış olan Fransız UNPROFOR askerlerinin hayatlarını riske atma korkusu Srebrenica'daki 40,000'e yakın Müslüman'ın kaderini Sırplar'ın 'vicdanı'na bırakmış.
Markale Pazarı. Bu Pazar yeri Sırplar tarafından havan ateşiyle iki kez vuruldu. İlk havan mermisi 5 Şubat 1994 günü öğle saatlerinde, yani pazarın en kalabalık olduğu bir zamanda düştü. 68 kişinin ölümü ve 144 kişinin yaralanması ile sonuçlandı, bu saldırı. Önceleri, atılan havan mermisinin Bosna mevzilerinden ateşlendiği yönünde raporlar ve iddialar yayınlandı. Sonradan, hesaplarda yanlışlık yapıldığı tespit edildi. Gerçek sorumlu olan Sırp birliği komutanı ileride yargılanacak ve ömür boyu hapis cezasına çarptırılacaktır. İkinci havan saldırısı ise 28 Ağustos 1995'te, yine öğle saatlerinde gerçekleşti. Bu sefer pazara 5 havan mermisi isabet etti ama, kayıp daha azdı; 37 ölü, 90 yaralı. Bu ikinci saldırı savaşın seyrini değiştirdi. Yıllardır katliamı seyreden batı uykusundan uyandı, NATO kuvvetleri Bosna Sırp Cumhuriyeti birliklerine karşı hava harekâtına başladı ve sonunda Sırp birlikleri teslim oldu.
Bölgedeki Sırp birlikleri ile paramiliterler (Škorpioni ya da halk arasında yerleşmiş adıyla Chetnikler), Bosna kasabı lâkaplı Ratko Mladić'in emrindedir. Hatta, Yunanistan'dan gelen Yunan Gönüllü Bekçileri'nin de, bu temizlik harekâtı için Ratko Mladić'in emrine girdiği raporlarda yer almıştır. Bu 'bekçiler'in bir kısmının, şimdilerde ismi sıkça gündeme gelen Nazi yanlısı Altın Şafak (hani, Yunanistan'daki son seçim öncesi, televizyon programında rakiplerini kendine has yöntemlerle 'ikna etmeye' çalışan milletvekili adayının partisi) hareketine bağlı, diğerlerinin ise paralı asker oldukları bilinmektedir. 1995 ortalarına doğru UNPROFOR, şehirdeki Müslümanlar'ı tahliye etmeye çalışır. Ancak, Bosna-Hersek hükümeti, Müslümanlar'ın yerleşkelerinden sürülmelerine karşıdır. Bir yandan, sürmekte olan Sırp kuşatması nedeniyle şehre hiçbir şekilde insanî yardım ulaştırılamamaktadır. Bırakın şehri, UNPROFOR bile, gerek yiyecek, gerekse yakıt stoklarını tüketmektedir. Şehirde açlık ölümleri başlar. Temmuz'da Mladić UNPROFOR'a, Müslümanlar'ın şehri terk etmesi ya da teslim olması, aksi halde saldırı başlatacağı yönünde uyarıda bulunur. UNPROFOR Müslümanlar'ı şehirden ayrılmak konusunda ikna eder. Önce kadınlar, çocuklar ve 15 yaş altı-65 yaş üstü erkeklerin otobüslerle -bir kısmı da yaya- tahliyesi işlemlerine başlanır. Ancak Birleşmiş Milletler bu tahliyelerin güvenliğini bile sağlamaktan acizdir. Yolda otobüsle ve yaya olarak sürülen gruplara yer yer saldırılar olur; kaçırılırlar, öldürülürler, kadınlara ve genç kızlara tecavüz edilir. Aslında bu işkence, öldürme ve tecavüzler, daha Srebrenica'da, UNPROFOR'un Hollanda birliğinin gözleri önünde başlamıştır zaten. Geride kalan 'savaşabilir' erkekler için ise Maldić'in ayrı tasarrufları vardır. Kimisini tek tek, kimilerini toplu olarak kurşuna dizerler, bazılarını ise iş makineleriyle açılan çukurlara doldurup, el bombalarıyla imha ederler. Daha ayrıntıya girmeyeceğim. Ben okurken ve dinlerken girdim, aklî dengemi yitiriyordum. Sonuç bilançosunu vereyim : Yalnızca Temmuz'da gerçekleşen toplu katliamlarda 7,400'e yakın olmak üzere, Srebrenica ve civarındaki köylerde toplam 8,372 Müslüman Bosnalı, Sırplar tarafından öldürülür. Bunlardan 500 kadarı 18 yaşın altındadır (bazısı, hayli altındadır, hatta.) Dünya da bu katliamı yalnızca 'seyreder'. Hollanda birliğine ne mi olur? Ülkelerine döndüklerinde madalyayla taltif edilmeleri Hollanda'da büyük tepki toplar.
Yine Markale Pazarı... İlk katliamda havan mermisinin düştüğü yer, şimdi bir 'cam kafesle' kapatılmış vaziyette. Bu fotoğrafı çekerken yanıma yaklaşan ve sonradan -sorunca- Hırvat olduğunu öğrendiğim bir adam, bana Hırvatça uzun süre nutuk attı; anlamadım tabii. Sanırım anlatmaya çalıştığı, yakın tarihi fazla kurcalamamam gerektiğiydi. Camiler, müzeler varmış, oraların fotoğrafını çekmeliymişim. Önceki yazımda söylemiştim ya, olanların üzerini -artık- örtmeye ve unutmaya çalışıyorlar. Belki kendilerince haklılar ama, gerçekleri örtmek, kafayı kuma gömmek nereye kadar? Yüzleşmek gerekmez mi?
Hayatta kalanlardan evini, tarlasını satıp, topraklarını terkeden birçoğu gibi yapmak istemeyen az sayıda Müslüman, savaştan sonra geri dönmüş. Bir süre tacizler sürmüş. İnatla direnmişler. Srebrenica şimdilerde sakin görünüyor.
Srebrenica'daki mezarlıktan ayrılırken yağmur başlamıştı; benim yapamadığımı bulutlar hallediyor. Boğazıma düğümlenen o 'şey'den uzun süre kurtulamadım. Katliama sahne olan bir başka kent olan Foča'ya gidene kadar bulutların gözyaşı kesilmedi. Bir zamanlar nüfusunun yarısı Müslüman olan Foča artık hemen tamamıyla bir Sırp şehri.
O günlerden kalan sadece bu; Bosnalı Müslüman soykırım anıtı ve mezarlık.
Foča'da, Drina Irmağı'nın kıyısındaki kampinge girdim. Kampingden çok, bir açık-hava restoranının bahçesi gibiydi, aslında. Hani şu 'kendin pişir-kendin ye' cinsinden olan... Benden başka da kimse yok. Sahibi adam da sanki beni bekliyormuş gibi, bana gerekeceğini düşündüğü ışıkları yaktı, banyo ve tuvaletlerin yerini gösterdi (sıcak su yokmuş, ne gam), arabasına binip gitti. Sakin akan Drina'nın kıyısında, keyifsiz, sessiz makarna haşlayıp, yedim; kucağımda, o gece bana yamanan kediyle birlikte. Sabah, bahçede odun kıran gencin ikramı olan kahveyi içtikten sonra yola koyuldum. Drina Vadisi'nden çıktıktan sonra da, güneydeki sınıra kadar yolun doğu kıyısı mayın uyarılarıyla dolu. Bosna-Hersek'ten ayrılıyorum artık.
Eminim, Bosna-Hersek'e tekrar geleceğim ve Anıl'ın eleştirilerine rağmen, savaşı yaşayanları dinleyeceğim; can kulağıyla.
